در ابتدا ذکرمی کنیم که تنبیه، یک عمل آزار دهنده، مانند کتک زدن، داد و فریاد کشیدن و جریمه کردن است که به منظور کاهش و یا حذف رفتار نا مطلوب بکار برده می شود. نتایج تحقیقات انجام شده نشان می دهد تنبیه نه تنه در اغلب موارد در کاهش رفتار نا مطلوب موثر نیست بلکه (به ویژه تنبیه بدنی ) آثار منفی زیادی نیز بدنبال دارد.
اشکال دیگر تنبیه بدنی این است که در ابتدای امر جواب می دهد ولی وقتی کودک به تنبیه بدنی عادت کرد دیگر تغییر رفتار امری بسیار دشوار خواهد بود.
یکی دیگر از معایب تنبیه این است که کودک از کسی که او را تنبهی می کند کینه به دل می گیرد.
نکات مهم:
بعضی از تنبیه ها ناکار آمد هستند، زیرا کودک را در شرایطی بهتر از قبل قرار می دهد به طور مثال اخراج کودک از کلاس و نگه داشتن او بیرون از درب کلاس برای بعضی بچه ها خوشایند تر از داخل کلاس ماندن است. وقتی کودکی را به دلیل امتناع از خوردن غذا به اتاقش می فرستیم باعث می شود که در اتاق سرگرم اسباب بازی هایش شود پس تنبیهی در کار نبوده و یا اینکه زمانی که کودک شیشه را می شکند و او را تنبیه کرده و در اتاق حبس می کنیم هیچ گونه فرآیند تربیتی به همراه نداشته است.

نکته ی بسیار مهم: با نوشتن تعداد و زمان رفتار های صورت گرفته اگر در اثر تنبیه از تعداد رفتار های ناخوشایند کاسته نشد، آن رفتار تنبیهی مناسب نبوده وباید تغییر کند.

به خاطر داشته باشیم که یک رفتار تنبیهی را زیاد به کار نبریم زیرا به صورت عادت در آمده و دیگر اثر نخواهد داشت.

تنبیه نیز مانند تشویق حتما بلافاصله بعد از عمل ناشایست صورت گیرد، زیرا به تعویق انداختن آن سبب می شود کودک متوجه نشود تنبیه به چه دلیل بوده است و یا اینکه اگر مدتی از کار اشتباه او بگذرد پس او را تنبیه کنیم خلق و خوی ما بوده که تاثر گذار بوده است.

یک جمله اشتباه: « خب صبر کن بذار امشب بابات بیاد خونه. »

از تهدید هایی که قابل اجرا نیستند پرهیز کنید. « مثل میکشمت» والدین موفق کسانی هستند که در انجام کارهای خود ثابت قدم باشند.

به او فرصت جبران بدهید ممکن است با محرومیت طولانی مدت این فرصت را از او بگیرید که نتواند نشان دهد تغییر کرده است، مثال: کودکی که مدام شکلات می خورد تنبیه می شود از طرفی مادر او ظرف شکلات را قایم می کند، مادر هرگز متوجه تاثیر تنبیه نمی شود.

به نکات زیر توجه داشته باشید:

• تنبیه در طولانی مدت باعث افزایش رفتار نا مطلوبی که به خاطر آن تنبیه شده است می شود.
• تنبیه آثار هیجانی نامطلوب به بار می آورد، مثلا کودکی که تنبیه می شود و می ترسد و این ترس به اشیاء و موقعیتهای مختلفی که هنگام تنبیه شدن او حضور دارند تعمیم می یابد.
• تنبیه صدمه زند به دیگران را مجاز می کند، وقتی که کودکان تنبیه می شوند تنها چیزی را که می آموزند این است که خیلی مواقع صدمه زدن و فریاد کشیدن به روی دیگران جایز است.
• کودکی که تنبیه می شود نسبت به افراد تنبیه کننده و دگیران احساس خصومت و پرخشگاری می کند.
• تنبیه اغلب یک رفتار نا مطلوب را جانشین رفتار نامطلوب دیگری می سازد مثلا کودکی که به خاطر ریخت و پاش تنبیه می شود یک بچه گریه کن و یا قهر کن خواهد شد.
• چرا کاربرد تنبیه فراوان است؟ زیرا تنبیه بلافاصله رفتار نا مطلوب را کاهش دهد اما فرد تنبیه کننده فقط نتایج کوتاه مدت آن را به حساب عمل تنبیه می گذارد و نتایج طولانی مدت را به گردن کودک می گذارد و بازهم او را بشدت تنبیه می کند.

اگر تنبیه نکنیم پس چکار کنیم؟

• شرایطی را که منجر به رفتار نا مطلوب می شوند را می توان تغییر داد. مثلا دور ساختن ظروف شکستنی از دسترس کودک سبب خواهد شد که دیگر کودک ظرفها را نشکند همچنین فراهم کردن محیط بازی باعث می شود تا کودکان در جای نا مناسب بازی نکنند.
• روش دیگر تقویت رفتارمخالف و نا مطلوب است. مثلا به جای اینکه رفتار پیش فعالی و شیطنت کودک تنبیه شود به محض بروز کوچکترین رفتار مناسب و کمک به دیگران، او را تشویق کنیم.
• بهترین راه از بین بردن رفتار نا مطلوب نادیده گرفتن آنهاست. البته به شرط آنکه در مواقع انجام رفتار مطلوب کودک مورد توجه، احترام ومحبت قرار گیرد.

در شرایط استثنایی اگر تنبیه کودک ضروری شد باید به این نکات توجه نمائیم.

• از تنبیه بدنی اجتناب شود.
• تنبیه کودکان هیچگاه در حضور دیگران انجام نگیرد.
• اگر کودکی تنبیه شد حتما دلیل تنبیه شدنش را برای او توضیح دهیم.
• توبیخ کلامی با صدای ملایم به طور قابل توجهی موثر تر از توبیخ با صدای بلند می باشد.

تنبیهی که از طرف پدر و مادری صمیمی و با محبت بروز داده شود بسیار اثر بخش تر از تنبیهی است که از طرف پدرو مادری سرد و غیر صمیمی انجام می گیرد.

اصول دستور دادن:

• والدین توجه داشته باشند دستوراتی را بدهند که کودک توان انجام دادن آنها را داشته باشد.
• دستورات نباید بصورت چند گانه و سریالی باشد یعنی چند دستور را پشت سرهم ندهید. غلط: دستهایت را بشور مسواک کن، وسایلت را جمع کنن زود برو بخواب.
• یکی یکی دستور بدهیم.
• توجه داشته باشید وقتی دستوری را می دهید آن را بصورت سوالی و یا در خواستی از فرد نخواهید مثال: دخترم می شه برای مسواک کنی؟
• برای دستور که داده ید فلسفه چینی نکنید. قاطع دستور بدهید.

مثال: چون مسواک زدن باعث می شود دندانهایت سالم بماند پس برو مسواک کن البته توجه داشته باشید که این مسایل ذکر شده در مورد زمانی است که ما می خواهیم دستور دهیم.

• در زمان دستور دادن تمام توجه کودک باید به ما معطوف گرددو تماس چشمی با او برقرار کنیم.
• لحن صدای مامحکم وقاطع باشد توجه داشته باشیم این لحن با بلند حرف زند و یا خشونت داشتن متفاوت است.
• دوباره تاکید می کنم دستور باید ساده وصریح باشد.
• « این کار را بکن » را جایگزین « این کار را نکن »، کنیم، یعنی به جای دستورات مثبت استفاده کنیم.

در ازای انجام دستور پاداش دهید.

منبع: مادرانه، روانشناسی رفتار با کودک- فرشته گودرزی